Deze week ga ik me vertillen aan een onderwerp. Zonder dat ik er iets aan kan doen overigens. Dat zit zo: geleerden hebben ontdekt dat de vrije wil helemaal niet bestaat. Het is een illusie dat ik zelf uitmaak waarover mijn column gaat, zoals u niets te zeggen heeft over uw besluit om mijn verbale uitspatting tot u te nemen. Goede kans dat u me daarna niet meer serieus neemt, voor zover daarvan al sprake was natuurlijk.
Het wordt ingewikkeld geleuter, maar blijf er toch even bij. Want die discussie over de vrije wil is geen kattendrek, die gaat over de essentie van onze aanwezigheid hier. Daarover voerden filosofe Maureen Sie, arts/filosoof/columnist Bert Keizer en Boris van der Ham, parlementariër, dinsdag het woord in de Lokhorstkerk, gewoon te Leiden.
De wetenschap kan ons raken. Ten goede, maar evenzogoed ten kwade; de geleerden leverden ons tenslotte ook de atoombom. Daarom alert zijn. De neurowetenschap doet momenteel ontdekkingen die bij verder onderzoek en bewijs de grootste revolutie kunnen betekenen in de geschiedenis van de mensheid.
Goeie Mie, de Leidse gifmengster was misschien niet zelf schuldig, maar haar brein. Ter verdediging zou nu ‘Wij zijn ons brein’, het succesboek van neurobioloog Dick Swaab, op de rechterlijke tafel worden gelegd. Daarin staat dat er wetenschappelijk bewijs is voor zijn stelling. Voordat u iets besluit of bedenkt wordt er al hersenactiviteit gemeten. U voert slechts uit waartoe uw grijze massa u aanzet. Sta hier eens bij stil, herproef deze alinea. Nou, dan begrijpt u waarom ik naar dat debat wilde. Nee, niet naar het symposium van Grunberg over pornografie. Wat had ik daar nog over moeten schrijven dat u al niet weet of praktiseert?
Maureen Sie besprak, hoorde ik achteraf, de filosofische impact van het ter discussie stellen van de vrije wil. Zo is het wenselijk dat we elkaar moreel verantwoordelijk kunnen houden. Na haar voerde Bert Keizer het woord. Net zo hoogstaand als zijn columns in de Volkskrant. Erudiet, scherpzinnig, humorvol. Bert is aanhanger van de vrije geest en wil.
Boris van der Ham plaatste de vrije wil in een politieke context. Over wie wanneer waarom al dan niet als wilsbekwaam wordt beschouwd. Goedbedoeld, maar het schuurde slechts het kernthema. In zijn plaats had een Swaab-adept de neurowetenschap moeten verdedigen. Foutje van de organiserende Remonstrantse Gemeente. Verder lof. Met deze avond werd een belangrijk onderwerp onder de aandacht gebracht.
Terwijl Boris sprak morde mijn omgeving zachtjes, zoals beschaafd, belezen, bejaard publiek dat doet. Bij mij was de irritatie aanleiding om via vragen aan Keizer terug te keren naar de hete kwestie. ‘Als u iets denkt, hoe komt die gedachte dan in uw hoofd?’ En: ‘Als we niet alleen stof zijn, wat gebeurt er dan met de geest (ziel, bewustzijn) na onze dood.’
De antwoorden vielen niet mee. ‘Over de correlatie lichaam-geest is het niemand gelukt te spreken zonder verwarring te stichten’, klonk het. Ook de ziel werd niet omarmd. Onlogisch en in strijd met zijn pertinente scepsis richting neurowetenschap. Het is van tweeën een; als we niet ons brein zijn, maar beschikken over een geest en een vrije wil, hebben we een onsterfelijke ziel. Voor die boerenlogica deinsde Keizer terug. Niet verwacht.
Ach, u merkt, ook ik heb zo mijn gedachten. Maar genoeg geëmmerd nu. Als ik u tegenkom en u brandt dit schrijfsel af, houd ik u voor verantwoordelijk. En ik zal u uit vrije wil vragen de column dan nog eens te lezen voor beter inzicht. Er kwam dinsdag een stukje wereld voorbij in Leiden en ik was er graag bij.
Oegstgeest, 12 november
Theo Bakker